MAS'ALOLI CIKIN AZUMI WADANDA HUKUNCINSU KE IYA BUYA GA DAYAWA DAGA MUTANE

MUHIMMAN MAS'ALOLIN DA HUKUNCINSU KE IYA VUYA DANGANE DA AZUMI

Amsawar Shehin Malami, Abdul'aziz xan Abdullahi Ibnu-baaz, Allah yayi masa rahama, amin

NA XAYA DA NA BIYU:

YIN MAFARKI BAYA KARYA AZUMI,

HAKA KUMA JINKIRTA YIN WANKAN JANABA

Tambaya: Idan mai azumi ya yi mafarki a cikin yinin ramadhana Shin azuminsa yana lalacewa, ko a'a? kuma shin wajibi ne akansa ya yi gaggawan yin wanka? Kuma shin ya halatta a jinkirta wankan janaba dana haila da kuma na biki? ([1])

Amsa: Shi dai mafarki baya lalata azumi; saboda ya kan kasance ne ba da zavin Shi mai yin azumin ba, Amma kuma wajibi ne akansa ya yi wanka matuqar ya ga ruwan maniyyi, da kuma zai yi mafarki bayan sallar asubah, amma sai ya jinkirta wankansa har zuwa lokacin sallar azahar to da babu laifi cikin hakan, haka kuma da zai yi jima'i da matarsa cikin dare amma sai ya jinkirta wankansa zuwa bayan fudowar alfijir to babu qunci akansa cikin hakan, saboda ya tabbata daga Annabi (صلى الله عليه وسلم) cewa:

«كَانَ يُصْبِحُ جُنُبًا مِنْ جِمَاعٍ ثُمَّ يَغْتَسِل ويَصُومُ».

"Lallai Shi ya kasance yana wayan gari da janaba sakamakon jima'i, sannan sai ya yi wanka ya kuma yi azumi"([2]).

                Haka itama mace mai haila da mai jinin biqi (haihuwa), da za su yi tsarki da daddare saidai kuma basu samu su ka yi wanka ba sai bayan ketowan alfijir to basu da wata matsala; kuma azuminsu ingantacce ne. Saidai kuma baya halatta a gare su, haka Shima mai janaba su jinkirta wankan zuwa futowar rana, saboda wajibi ne akansu su yi gaggawar yin wanka gabanin fudowar rana; domin su samu su yi sallah a cikin lokacinta, kuma wajibi ne ga namiji ya yi gaggawan yin wanka don ya riski sallar asuba a cikin jam'i([3]). Kamar yadda wajibi ne ga mai haila da mai jinin biqi su yi gaggawan yin wanka idan suka ga alamun tsarki a cikin dare domin su sallaci sallar magriba da ishah na wannan daren, kamar yadda jama'a daga cikin sahabban Annabi (صلى الله عليه وسلم) su ka yi fatawa da haka, lamarin kuma haka ya ke da za su yi tsarkin a lokacin la'asar dole ne su yi gaggawan wanka domin su samu su sallaci azahar da la'asar gabanin faxuwar rana. Allah ne majibincin dacewa!

NA UKU DA NA HUXU:

AZUMI BAYA LALACEWA DA YIN MAFARKI

HAKA BAYA LALACEWA DA FITAR JINI KO AMAI:

Tambaya: Na kasance mai azumi sai na yi barci a masallaci, dana tashi sai na samu cewa na yi mafarki, Shin mafarkin yana da tasiri ga azumina? Tare da cewa banyi wanka ba sai kawai na yi sallah ba tare da nayi wankan ba.

Wata rana kuma dutse ya rotse min kai sai jini ya kwarara, Shin azumina ya lalace saboda fitan jini?

Dangane da amai kuma shin yana bata azumi ko a'a?      Ina fatan a amfanar da ni? ([4])

Amsa: Lallai mafarki baya lalata azumi, kuma baya yi masa tasiri; saboda kasancewarsa yana fita ne ba a cikin zabin mutum ba, Sai dai kuma wajibi ne akansa ya yi wankan janaba idan har maniyyi ya fita daga gare shi, saboda Annabi (صلى الله عليه وسلم) yayin da aka tambaye shi kan haka, sai ya amsa da cewa mai mafarki zai yi wanka ne; idan har ya ga ruwa (maniyyi).

Sallar da ka aikata ta kuma ba tare da ka yi wanka ba wannan jahilci ne daga gare ka, abun kyama, kuma dole ne akanka ka sake sallah bayan ka yi wanka, kana mai tuba zuwa ga Allah (سبحانه وتعالى).

Shi kuma dutsen da ya rotse kanka har ya kwararar da jinni babu komai akan haka.

Shi kuma amai da ya fita maka ba tare da zavinka ba, to ba zai vata maka azuminka ba; saboda faxin Annabi (صلى الله عليه وسلم):

«مَنْ ذَرَعَهُ الْقَيْءُ فَلَا قَضَاءَ عَلَيْهِ، وَمَنِ اسْتَقَاءَ فَعَلَيْهِ الْقَضَاءُ».

Ma'ana: "Wanda amai ya rinjaye shi to babu ramukon azumi akansa, duk kuma wanda ya janyo amai to wajibi ne akansa ya yi ramuko"([5]), Ahmad da ma'abota littafan "sunan" suka rawaito shi da isnadi ingantacce.

$&$

NA BIYAR:

FITAR MAZIYYI DA SHA'AWA BAYA KARYA AZUMI

                Tambaya: Idan mutum ya yi sumba alhalin yana azumi, ko kuma ya kalli wassu finafinai na tsiraici sai maziyyi ya fita masa, Shin akwai ramukon azumi akansa?  Idan kuma hakan ya kasance a cikin kwanaki ne mabanbanta shin ramukon dole su zama a jejjere, ko za a iya yinsu a rarrabe?

Allah ya muku sakayya da mafi alherin sakamako saboda hidima ga musulunci !  ([6])

                Amsa: Fitan maziyyi baya lalata azumi a maganar da ta fi inganci daga cikin maganganun maluma guda biyu, lamarin haka ya ke sawa'un ya fita ne saboda sunbantar mata, ko kuma ta hanyar kallon finafinai, ko kuma makamantan haka daga abubuwan da su ke tada sha'awa.

Saidai kuma baya halatta ga musulmi ya kalli finanai tsiraici da batsa, ko kuma sauraron abinda Allah ya haramta na sauraron waqoqi, ko kayan kaxe-kaxe.

                Fitar maniyyi kuma da sha'awa to shi yana lalata azumi; sawa'un hakan ya auku ne sakamakon runguma ko sumbanta ko maimaita kallo, ko makamancin haka daga cikin sabbuban da su ke tada sha'awa; kamar wasan fitar da maniyyi (istimna'i), da makamancinsa.

                Yayin da mafarki ko yin tunani su kuma azumi ba ya vaci da su, koda kuwa maniyyi ya fita da sababinsu.

                 Kuma ba dole ba ne jerantawa wajen ramukon ramadhana, hasalima ya halatta a rarrabe hakan, saboda gamewan faxin Allah ta'alah:

ﭽ ﭵ ﭶ   ﭷ  ﭸ ﭹ  ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﭼ البقرة: ١٨٤

Ma'ana: "Duk wanda ya kasance  daga cikinku maras lafiya ko akan tafiya to sai ya qididdigi wassu yinin na daban", [Baqarah: 184].

NA SHIDA:

HUKUNCIN MUTUMIN DA RUWA YA SHIGA CIKINSA BA TARE DA ZAVINSA BA

Tambaya: Mutum ne yake azumi sai ya yi wanka da shawa (fanfo), to saboda qarfin tunkuxowar ruwan sai ya shige masa cikinsa ba tare da zavinsa ba, Shin akwai ramukon azumi akansa? ([7])

Amsa: Babu ramukon azumi akansa; saboda bai yi gangancin aikata hakan ba, sai hukuncin ya zama kamar na mutumin da aka tilasta masa, ko mutumin da ya yi mantuwa.

NA BAKWAI:

HUKUNCIN HAXIYE MIYAU GA MAI AZUMI:

Tambaya: Menene hukuncin hadiye yawu ga mai azumi? ([8])

Amsa: Yawu baya cutar da azumi, don haka idan mutum ya haxiye shi ba komai, kamar yadda in ya tofar da shi ba komai. Amma kaki da yake fitowa daga qirji ko daga hanci, wanda larabawa ke kira (nukhamah), ko kuma (nukha'ah) wanda shi kuma shi ne kaki mai kauri da yake fitowa daga qirji ko kuma daga kai, irin waxannan wajibi ne ga mutum namiji ko mace, su tofar ko fitar da shi, tare da rashin haxiye shi. Yayin da shi kuma yawu na al'ada babu matsala akansa, kuma baya cutar da mai azumi; namiji ne ko mace.

NA TAKWAS:

HUKUNCIN AMFANI DA NA'URAR FESA ISKA A CIKIN BAKI (INHALER) DON MATSANANCIN BUQATA HAKA, A WAJEN MAI AZUMI:

Tambaya: Menene hukuncin amfani da na'urar maganin da ake fesa iska a cikin baki (inhaler), ga mai azumi a cikin yini (wato: da rana), ga mai ciwon quncin qirji da wahalar yin numfashi (Asma)? ([9])

Amsa: Hukuncinsa shine halacci; idan har lalura ta buqatar da mutum zuwa ga hakan, saboda faxin Allah mabuwayi da xaukaka a cikin "suratul an'aam":

ﭽ ﭚ ﭛ  ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭼ الأنعام: ١١٩

Ma'ana: "Kuma ya muku dalla-dallan abubuwan da ya haramta su akanku, saidai wanda lalura ta buqatar da ku zuwa gare shi", [An'aam: 119]. Kuma saboda kasancewarsa baya kama da ci da sha, sai ya yi kama da jinin mutum da ake xauka don aunawa ko bincike, ko kamar allurar da ba a sanya abinci a cikinta ba.

NA TARA:

HUKUNCIN CI KO SHA DA MANTUWA GA MAI AZUMI:

                Tambaya: Menene hukuncin wanda ya ci ko ya sha da mantuwa a cikin yinin ramadhana?  ([10])

                Amsa: Babu wata matsala akansa kuma azuminsa ingantacce ne, saboda faxin Allah (سبحانه وتعالى) a qarshen suratul baqarah:

ﭽ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ  ﯩ ﯪ ﯫﯬ ﭼ البقرة: ٢٨٦

Ma'ana: "Ya Ubangijinmu kada ka kama mu idan muka yi mantuwa ko muka yi kuskure", [Baqarah: 286]. Kuma ya inganta daga Manzon Allah (صلى الله عليه وسلم) cewa Allah ta'alah ya ce:

«قَدْ فَعَلْتُ».

Ma'ana: "Lallai na amsa"([11]). Da kuma saboda abunda ya tabbata daga Abu-hurairah (رضي الله عنه) daga Annabi (صلى الله عليه وسلم) lallai ya ce:

«مَنْ نَسِيَ وَهُوَ صَائِمٌ، فَأَكَلَ أَوْ شَرِبَ، فَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ، فَإِنَّمَا أَطْعَمَهُ اللهُ وَسَقَاهُ».

Ma'ana: "Duk wanda ya manta alhalin yana azumi sai ya ci ko ya sha, to ya cika azuminsa; saboda Allah ne ya ciyar da shi, ya kuma shayar da shi"([12]), Bukhariy da Muslim su ka rawaito shi.

NA GOMA:

HUKUNCIN ALLURAR JIJIYA DA TA DAMTSE KO GAVVAI

GA MAI AZUMI

            Tambaya: Menene hukuncin amfani da allurar da ake yinta a jijiya, da wacce ake yi damtse ko a gabbai ga mai azumi, menene kuma banbacinsu? ([13])

                Amsa: Ingantaccen magana shi ne: Gabaxayansu biyun (ta jijiya da ta damtse) basa vata azumi, wanda kawai take vata azumi itace allurar da ake sanya mata abinci. Haka kuma xaukan jini don bincike, shima azumi baya karyewa da shi, saboda akwai banbanci tsakaninsu da yin qaho. Amma shi kuma qaho da wanda ya yi shi da wanda aka yi masa dukkansu azuminsu ya karye, a maganar maluma da ta fi inganci, wannan kuma saboda faxinsa (صلى الله عليه وسلم):

«أَفْطَرَ الحَاجِمُ وَالمَحْجُومُ».

Ma'ana: "Da mai qaho da wanda aka yi masa qahon azuminsu ya lalace"([14]).

NA SHA XAYA, DA SHA BIYU:

HUKUNCIN YIN AMFANI DA MAKILIN, DA MAXIGI

            Tambaya: Menene hukuncin amfani da makilin xin goge haqora, da kuma maxigin kunne (magani), dana hanci, dana ido, ga mai azumi? Kuma idan mai azumi ya ji xanxanonsu a cikin maqogoronsa me zai aikata?  ([15])

                Amsa: Tsaftace haqora da makilin baya karya azumin mai azumi, saboda hukuncinsa kamar yin aswaki ne, Saidai kuma wajibi ne akansa ya kiyaye silalewan wani abu zuwa cikinsa, Amma inda wani abu zai rinjaye shi ya shiga cikin cikinsa ba tare da nufi ba to babu ramuko akansa.

Haka maganin xigawa a ido da kunne azumi baya karyewa in an xiga su a zancen da yafi inganci daga zantukan maluma guda biyu, Saidai kuma in har ya ji xanxanon abubuwan da ya xiga a maqogoronsa to ya rama wannan azumin yafi tsentseni a gare shi, tare da cewa yin hakan ba wajibi ba ne akansa, saboda kasancewar ido da hanci ba kafofi ne na shigar da abinci da abin sha ba.

                Amma maganin da ake xigawa ta hanci to shi kam baya halatta; saboda kasancewar hanci mashiga ne na abinci, don haka ne Annabi (صلى الله عليه وسلم) ya ke cewa:

«وَبَالِغْ فِي الِاسْتِنْشَاقِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ صَائِمًا».

Ma'ana: "Kuma ka kai maqura wajen shaqar ruwa a hanci saidai in ka kasance mai azumi"([16]). Kuma wajibi ne ga mutumin da ya aikata hakan ya rama azumi, saboda wannan hadisin da wadanda suke da ma'ana irin tasa, matuqar ya ji xanxanon abun da ya xiga a cikin maqogoron nasa, Allah shi ne majivincin dacewa.

NA SHA UKU:

HUKUNCIN SHAQAR TURARE (NA FESAWA DANA KONAWA)

                Tambaya: Shin ya halatta ga mai azumi ya shanshana qamshin turaren fesawa ko na gaushi da ake qonawa? ([17])

                Amsa: Mai azumi ba zai shaqi turaren wuta (Uud) ba, amma sauran turare waxanda ba na qonawa ba, to babu laifi akansu, Amma turaren uud kam ba zai shanshane shi ba; saboda wassu maluma suna ganin cewa wannan turaren yana karya azumi idan mai yinsa ya shake shi; saboda ya kan tafi zuwa ga kwakwalwa, kuma tafiyat tasa ta kan zama da qarfi, Amma da zai shaqe shi ba tare da nufi ba to ba zai karya masa azuminsa ba.

            Tambaya: Shin a cikin yinin ramadhana ya halatta ya yi amfani da tirare, misali: turaren uud na mai da ake shafawa, da koloniya, da kuma turaren gaushi da ake qonawa? ([18])

            Amsa: E, ya halatta, da sharaxin kada ya shaqi turaren gaushi da ake qonawa.

NA SHA HUXU:

HUKUNCIN AMFANI DA TOZALI, DA KAYAN KWALLIYA A CIKIN YININ RAMADHANA

                Tambaya: Menene hukuncin amfani da tozali ko wassu kayan kwalliya ga mata a cikin yinin ramadhana, kuma shin yana vata azumi ko a'a? ([19])

            Amsa: Tozali baya karya azumin 'ya mace, ko na namiji, a mafi ingancin zance guda biyu na maluma, a kowani irin hali. Saidai kuma ayi amfani da shi da daddare shi ya fi dangane da mai azumi mace ko namiji. Haka kuma abubuwan da mata ke ado da su na sabulu ko mayuka, ko makamancin haka na dangin abubuwan da su ke alaqa da fata kawai, misalin su qunshi (lalle), da kayan barbaxe-barbaxe da makamantan haka, dukkan waxannan babu laifi ga mai azumi mace, ko namiji su yi amfani da shi, tare da cewa baya halatta a yi amfani da kayan shafe-shafe matuqar zai cutar da fiska (kamar canza mata kala), Allah shine majivincin dacewa!

NA SHA BIYAR:

YI DA MUTUM (GIBA) DA ANNAMIMANCI DA ZAGI SAVO NE DA SUKE YIN MIKI GA AZUMI, TARE DA TAUYE LADANSA

Tambaya: Shin cin naman mutane yana daga abubuwan da suke vata azumin mutane? ([20])

Amsa: Yi da mutum (wato: giba) baya cikin abubuwan da su ke vata azumi, Shi ne kuma: ambaton mutum da abinda ya ke qi, saboda faxinsa mabuwayi da xaukaka:

ﭽ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭼ الحجرات: ١٢

Ma'ana: "Kada sashinku ya yi gibar sashi",  [Hujuraat: 12].

Haka kuma annamimanci da zagi da qarya dukkansu basa cikin abubuwan da su ke vata azumi, Saidai manya-manyan savo ne da ya zama wajibi a kiyaye su, mai azumi da wanda ba mai azumi ba su nisance su, kuma lallai suna kawo givi ga azumi, su kuma rage masa ladansa; saboda faxin Manzon Allah (صلى الله عليه وسلم):

«مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ، وَالْعَمَلَ بِهِ، وَالْجَهْلَ، فَلَيْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ».

Ma'ana: "Duk wanda bai bar zancen qarya da aiki da ita, da wauta ba, Allah bashi da buqatar ya bar abincinsa da abin shansa" ([21]). Bukhariy ya rawaito shi a sahihinsa.

Da kuma saboda faxinsa:

«الصِّيَامُ جُنَّةٌ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ صَوْمِ أَحَدِكُمْ، فَلَا يَرْفُثْ، وَلَا يَصخَبْ، فَإِنْ سَابَّهُ أَحَدٌ أَوْ قَاتَلَهُ، فَلْيَقُلْ: إِنِّي صَائِمٌ».

Ma'ana: "Azumi garkuwa ne, idan ranar azumin xayanku ya zo to kada ya yi batsa balle jima'i, kada kuma ya yi shewa, idan wani ya zage shi ko ya nemi faxa da shi to ya ce: Ni mai azumi ne" ([22]). Bukhariy da Muslim su ka rawaito shi.

Hadisai kan wannan mas'ala suna da yawa.

NA SHA SHIDA:

HUKUNCIN GANIN MATA GA MAI AZUMI, DA GAISAWA DA WAXANDA BA MUHARRAMANSA BA

Tambaya: Idan mutum ya yi dubi da-gangan ga mace ajnabiyyarsa (wacce ba haramcin aure a tsakaninsu), saboda kyanta, ko tufarta ko jikinta, -alhalin yana azumi- Shin azuminsa ya lalace ko kuma hakan makruhi ne; Allah zai iya karvar azuminsa, Sai kuma ya yi sakayya a gare shi akan kallonsa? Ku mana fatawa akan haka, da fatan Allah ya baku lada? ([23])

Amsa: Haramun ne akansa ya kalli mata, idan kuma da sha'awa ne haramcin ya fi tsanani, saboda faxin Allah (سبحانه وتعالى):

ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﭼ النور: ٣٠

Ma'ana: "Ka ce da muminai su rintse daga ganinsu, kuma su kiyaye farjojinsu", [Nuur: 30].

Kuma saboda kasancewar sake ido yana daga cikin hanyoyin aukuwar alfasha, don haka wajibi ne rintse ido tare da kiyaye dukkan sabbuban aukuwar fitina, Saidai kuma azuminsa ba zai lalace ba matuqar maniyyi bai fita ba, Amma wanda ya yi maniyyi to shi azuminsa ya vaci, kuma dole ya yi ramuko. Allah shine mai datarwa!

            Tambaya: Menene hukuncin mutumin da ya yi musabaha da matar da bata halatta a gare shi ba, ko ya yi magana da ita a cikin yinin ramadhana alhalin yana azumi, itama tana azumi, Shin hakan yana vata azumi, ko kuma rage masa lada? Fatan za a faxakar da mu, kuma shin akwai kaffara ne akansa? ([24])

            Amsa: Musabaha da matar da akwai aure tsakaninku (ajnabiyya) baya halatta, wannan kuma saboda Manzon Allah (صلى الله عليه وسلم) ya ce:

«إِنِّي لَا أُصَافِحُ النِّسَاءَ».

Ma'ana: "Lallai ni bana musabaha da mata"([25]). Kuma A'ishah (رضي الله عنه) ta ce:

«وَاللهِ مَا مَسَّتْ يَدُ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَدَ امْرَأَةٍ قَطُّ، ما كان يُبَايِعُهُنَّ إلا بِالْكَلَامِ».

Ma'ana: "Ina rantsuwa da Allah! Hannun Manzon Allah (صلى الله عليه وسلم) bai tava tava hannun wata mace ba, saboda bai kasance yana yi musu mubaya'a ba sai da magana"([26]).

Wannan kuma tana nufin: Matar da akwai halaccin aure a tsakaninsu, waxanda ba muharramai suke a gare shi ba. Amma ita kuma wacce ta haramta ga mutum kamar yar'uwarsa, ko babarsa to babu laifi ya yi musabaha da su.

                Amma dangane da yin magana da matar da akwai halaccin aure a tsakani: Idan har magana ce ta halal wacce babu tuhuma ko kokonto akanta; kamar ace ya tambaye ta kan 'ya'yanta, ko kan mahaifinta, ko kan wata buqata daga cikin buqatun makwabta ko dangi to wannan babu komai, amma in kuma maganar ta kasance zance ne da ya ta'allaqa da varna ko zina, ko sanya lokutan zina, ko mai tada sha'awa, ko neman ta buxe wani vangare na jikinta dukkan waxannan basa halatta.

                Yayin da idan zancen ya zama tare da cikakken sitira da hijabi, babu kuma kokonto a cikinsa da tuhuma, ba kuma akan sha'awa ba ne, to babu laifi akansu cikin irin wannan maganar, saboda kasancewar Annabi (صلى الله عليه وسلم) ya yi magana da mata, kuma mata sun yi magana da shi, don haka babu qunci akan haka.

                Azumin kuma ya inganta; musabaha bata lalata shi, haka kuma zance yake, matuqar maniyyi bai fita ta sanadiyyarsa ba, In kuma maniyyi ya fita to wajibi ne akansa ya yi wanka, kuma azumin ya lalace, dole akansa ya biya shi –in har azumin na wajibi ne.

                Kuma wajibi ne akan musulmi ya kiyayi abubuwan da Allah ya haramta masa, kada kuma ya yi musabaha da matar da bata halatta ba a gare shi, kada kuma ya yi magana da ita da sha'awa, ko ya kalli kyanta, saboda Allah yana cewa:

ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﭼ النور: ٣٠

Ma'ana: "Ka ce da muminai su rintse wani abu na ganinsu, kuma su kiyaye farjojinsu, yin haka shine yafi tsarki a gare su, lallai Allah mai bada labari dangane da abinda suke aikatawa", [Nuur: 30]. Don haka; Kiyaye abubuwan da suke sabbaba sharri wajibi ne akan mumini a duk inda ya ke. Muna roqon Allah ya kare mu tare da sauran musulmai daga dukkan mummuna. Yabon Allah da sallamarsa su qara tabbata ga Annabinmu Muhammadu da iyalansa da sahabbansa gabaxaya.

$&$

Allah ne masani, Wannan shine abinda na tato mana daga littatafan Shehin Malami, Abdul'aziz xan Abdullahi Ibnu-baaz. Allah yayi masa rahama.

                                                Wallahu a'alam   ! ! !

---

([1])  An watsa wannan maqaalar a littafin AD-DA'AWAH (1/120), fitarwar: Mu'assatud da'awas sahafiyyah, da kuma FATAWA ISLAMIYYAH, tattarawar: Sheikh Muhammadul musnid, (2/132), da kuma MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/277-278).

([2])  Bukhariy da Muslim suka rawaito shi daga hadisin A'ishah (رضي الله عنها), (Sahihul Bukhariy, lamba: 1930, da Muslim: lamba: 1109).

([3])  Har zuwa wannan gavar mun ciro shi ne daga littatafai guda biyu da suka gabata, Daga nan har zuwa qarshen tambayar shi kuma ya zo a cikin MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/278).

([4])  An watsa wannan maqaalar a littafin AD-DA'AWAH (1/121), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/275).

([5])  Wannan ya zo daga hadisin Abu-hurairah (رضي الله عنه), Wanda Imam Ahmad ya rawaito shi (2/498), da Abu-dawud (lamba: 2382), da Tirmiziy, (lamba: 720), yace hadisi ne mai kyau (hasan), da Ibnu-maajah, (lamba: 1676).

([6])  FATAWA ISLAMIYYAH, tattarawar: Sheikh Muhammadu almusnid, (2/134), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 267).

([7])  MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/279).

([8])  FATAWA ISLAMIYYAH, tattarawar: Sheikh Muhammadu almusnid, (2/125), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 313).

([9])  Wannan yana cikin littafin: TUHFATUL IKHWAN BI AJWIBATIN MUHIMMATIN TATA'ALLAQU BI ARKAANIL ISLAAM, Tattarawar Sheikh Muhammad As-shayi', (tambaya ta 24, a vangaren azumi), yana kuma cikin MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 265).

([10])  Wannan yana cikin littafin: TUHFATUL IKHWAN, (tambaya ta 16), yana kuma cikin MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 291-292).

([11])  Muslim ya rawaito shi daga hadisin Abdullahi xan Abbas (رضي الله عنهما), (lamba: 1206).

([12])  Bukhariy da Muslim suka rawaito shi daga hadisin A'ishah (رضي الله عنه), (Sahihul Bukhariy, lamba: 1933, da kuma 6669, Sai Imam Muslim: lamba: 1155).

([13])  TUHFATUL IKHWAAN BI AJWIBATIN MUHIMMATIN TATA'ALLAQU BI ARKANIL ISLAAM, (13), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 258).

([14])  An rawaito wannan lafazin daga adadi da yawa na sahabban Manzon Allah (صلى الله عليه وسلم) Daga cikinsu akwai: Sauban (رضي الله عنه) Imam Ahmad ya rawaito hadisinsa (5/276), kuma an rawaito cewa Imam Ahmad ya ce: Hadisin Sauban shine mafi ingancin abinda aka ruwaito a wannan babin. Kamar yadda Imam Ahmad ya sake rawaito shi daga hadisin: Rafi'i xan Khadij (رضي الله عنه) (3/465), da Abu-dawud (lamba: 2367-2371), da Tirmiziy (lamba: 774) ya kuma inganta shi, da Alhakim a cikin "Almustadrak", (lamba: 1561), ya inganta shi, kuma Imam Zahabiy yayi masa muwafaqah (1/591).

([15])  TUHFATUL IKHWAAN, (tambaya ta 14 akan azumi), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 260-261).

([16])  Abu-dawud ya rawaito shi (lamba: 142), da Tiamiziy (lamba: 788), yace: hadisi ne mai kyau ingantacce (hasan sahih), da Nasa'iy (lamba: 87), da Ibnu-maajah (lamba: 407).

([17])  MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/266-267).

([18])  An ambace shi a cikin littafin FATAWA ISLAMIYYAH, (2/128), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 267).

([19])  An yada shi a cikin littafin DA'AWAH (2/170), da MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 259-260).

([20])  MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 320).

([21])  Bukhariy ya rawaito shi daga hadisin Abu-hurairah (رضي الله عنه), (lamba: 1903).

([22])  Bukhariy da Muslim su ka rawaito shi (Bukhariy, lamba: 1904, da Muslim, lamba: 1151), lafazin na Muslim ne.

([23])  MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 268-271).

([24])  MAJMU'U FATAWA WA MAQAALAAT MUTANAWWI'AH, (15/ 269).

([25])  Imam Ahmad ya rawaito shi, daga hadisin Umaimah bint Ruqaiqah, (6/357), da Nasa'iy (lamba: 4181), da Ibnu-maajah (lamba: 2874), kuma Albaniy ya inganta shi a cikin littafin "As-sahihah", (lamba: 529).

([26])  Bukhariy ya rawaito shi, (lamba: 4891), da Muslim (lamba: 1866).